Formatief leren: weten wat je wel en (nog) niet kunt

Het Antoniuscollege Gouda en het Hooghuis Heesch doen beide een pilot met formatief leren. “Leerlingen zien in één oogopslag wat ze kunnen doen om met succes dat proefwerk te maken dat wél meetelt.”

Hoge toetsdruk

Meer dan veertig proefwerkcijfers in zeven weken, de leerlingen op het Antoniuscollege Gouda werden er volgens geschiedenisdocent Joop van den Berg gek van. Ook op Het Hooghuis Heesch was de toetsdruk hoog. Wiskundedocent Robert van Oorschot vroeg zich af of zijn leerlingen ook echt kunnen en kennen wat hij vraagt. Beide docenten zijn daarom gestart met formatief leren. Het doel? De voortgang van leerlingen richting het leerdoel meten, om bij te sturen waar dat nodig is. Leerlingen krijgen geen cijfer, maar ontdekken waar ze zich nog in kunnen verbeteren.

Formatief leren

“Hoe zinvol is het om tegen een leerling die onvoldoendes haalt, te zeggen dat hij harder moet werken?” vraagt Joop zich af. “Als blijkt dat hij bepaalde vaardigheden mist, is het veel beter om daar mee aan de slag te gaan.” Dat kan met formatief leren. Met formatief leren meet je de voortgang en stuur je doelgericht bij. Leerlingen worden niet beloond (of gestraft) met een cijfer.

Leerdoelen formuleren

Joop heeft daarom formatief leren geïntroduceerd in zijn lessen. Hij formuleert voor iedere nieuwe paragraaf de leerdoelen. Daarbij gebruikt hij termen zoals ‘je kunt uitleggen, beschrijven, verbanden leggen en vergelijken’. Met een formatieve vaardighedentoets controleert hij vervolgens of zijn leerlingen op de goede weg zijn. “Die toets bevat reproductie-, toepassings- en inzichtvragen (RTTI). Zo ontdekken leerlingen welke vaardigheden ze al goed beheersen en waar ze juist wat harder aan moeten werken.”

Formatieve toets

Leerling Ivo van het Antoniuscollege vindt vragen waarin hij bronnen moet analyseren of leesteksten moet begrijpen, lastig. “Daar is die formatieve toets dus handig voor. Ik zou dat soort vaardigheden nog wel vaker willen oefenen.” Ivo ziet de toets als een meetmoment en vindt het fijn dat hij geen cijfer krijgt dat meetelt. “We bespreken de toets in de volgende les en je ziet dan hoe goed je op elk onderdeel scoort. Alle vragen worden uitgelegd en je kunt nog een extra aantekening maken. Ik merk dat ik daar beter van word.”

“We werken met een formulier waarin leerlingen aankruisen of ze nog aan een leerdoel moeten werken, of ze het bijna kunnen of al helemaal”

Werken aan leerdoelen

Wiskundedocent Robert van het Hooghuis Heesch laat zijn leerlingen van tevoren nadenken over welke leerdoelen ze al onder de knie hebben. “We werken met een formulier waarin leerlingen aankruisen of ze nog aan een leerdoel moeten werken, of ze het bijna kunnen of al helemaal.” Op het leerdoelenformulier staat eveneens de uitslag van de formatieve schriftelijke overhoring en de laatste kolom bevat extra oefenopdrachten per leerdoel. “Leerlingen zien in één oogopslag wat ze kunnen doen en nodig hebben om later met succes dat proefwerk te maken dat wél meetelt”, aldus Robert.

Reflectie op nakijkwerk

Robert vult voor iedere leerling ook een formulier in en legt zijn bevindingen naast die van de leerling. “Ik kijk dus of de score die hij aan zichzelf heeft gegeven overeenkomt met wat ik eraan gegeven zou hebben. Sommige leerlingen vinden het lastig om zichzelf na te kijken. Ik probeer de leerling zo bewust te maken dat het belangrijk is dat hij zichzelf kritisch nakijkt. Met het invullen van mijn score ontstaat er in een kort gesprekje een reflectie op zijn nakijkwerk, waarin ik uitleg hoe ik dit zou beoordelen in een toets die meetelt.”

Leren voor een toets

Leerling Ivo geeft aan dat hij eerder leert voor een toets die meetelt dan voor een formatieve toets. Dat herkent Joop. “Maar dat is juist prima. Als je goed oplet in de klas en de opdrachten in het werkboek maakt, dan weet je na de vaardighedentoets welke basis je hebt onthouden en beheerst.” Robert is het daarmee eens. “Daar komt bij dat wiskunde net als gitaarspelen is; je kunt er van alles over lezen, maar je moet het vooral doen. Het leerdoelenformulier is voor mij een hulpmiddel om de leerlingen te begeleiden om de ‘echte’ toets goed te kunnen maken.”

“Doordat we ons zijn gaan afvragen wat leerlingen moeten kennen en kunnen, hebben we ook ontdekt wat we dubbel doen”

Leerlingen kijken na

Wat volgens Joop ook goed werkt, is leerlingen elkaars werk laten nakijken. “Het mooie is dat ze met elkaar gaan discussiëren over wat het juiste antwoord is. Dat deden ze voorheen met mij, maar nu leren ze van elkaar.”

Kritischer over de lesstof

Robert merkt na één jaar pilot draaien dat hij kritischer is geworden over de lesstof. “Doordat we ons zijn gaan afvragen wat leerlingen moeten kennen en kunnen, hebben we ook ontdekt wat we dubbel doen”, zegt hij. “Het is fijn om te concluderen dat een kleiner onderdeel van een hoofdstuk ook prima is.”

Het Antoniuscollege Gouda en het Hooghuis Heesch nemen deel aan het leerlab Formatief.

Meer lezen over formatief

• Formatief: “Als je iets niet snapt, kun je het niet overslaan”
• Pilot formatief toetsen
• Reflecteeropdracht met leerlingen

Op Edualdo.nl hebben docenten vragen gesteld over Formatief. Bekijk de antwoorden en stel eventueel zelf een vraag.

Wil je ook een plan van aanpak ontwikkelen voor een verandering in je school? Bekijk dan deze tips uit de routekaart veranderaanpak of bekijk alle fases uit het veranderproces.