Formatief

Van toetscultuur naar formatieve cultuur

De scholen in het leerlab Formatief wilden meer de nadruk leggen op de persoonlijke groei van leerlingen. Door te gaan werken met formatief evalueren zou bovendien de toetsdruk verminderd kunnen worden.“We willen meer tijd besteden aan leren, begeleiden en inspireren.”

De interesse in formatief evalueren is de afgelopen paar jaar enorm gegroeid. Precies in de tijd dat het leerlab hiermee startte. Formatief evalueren betekent dat de docent doelgericht bezig is met de ontwikkeling van de individuele leerling. De leerlabscholen zijn gaan werken vanuit het feed up, feedback, feed forward-model. De leerling leert te werken met leerdoelen (feed up) en leert samen met de docent en medeleerlingen te reflecteren op het leren (feedback). Om daarna samen te bekijken wat de leerling nog nodig heeft om het gestelde doel te behalen (feed forward).

“Door volgens dit principe te werk te gaan, krijg je als docent inzicht waar de leerling staat in zijn leerproces en kun je inspelen op wat een leerling nodig heeft. Maar ook de leerling zelf ontwikkelt inzicht in zijn eigen leren. Dit model vormt ook de basis van onze mentor- en oudergesprekken”, zegt docent Liene Selten van Hooghuis Heesch.

Toetscultuur
Op het Augustinianum is heel vwo 4 formatief gaan evalueren. “We zijn dit traject ingegaan omdat we concludeerden dat zowel de leerlingen als docenten last hadden van het grote aantal toetsen. Daarnaast merkten we dat de leerlingen alleen leerden voor toetsen en hun huiswerk eronder te lijden had”, vertelt docent Rachel Faessen.

“Het doel was om meer tijd te krijgen voor kennisoverdracht en begeleiding, door minder summatief te toetsen. Voor sommige vakken zijn we van acht à negen naar drie toetsen gegaan en voor de talen zitten we nu op zes toetsen per vak per jaar. In een enquête aan het einde van het jaar zeiden de leerlingen dat ze de pilot heel prettig vonden. Ze willen nooit meer terug naar het oude systeem, ze ervaren nu bijvoorbeeld veel minder toetsdruk en er is meer rust om te leren.”

Formatief werken
Het invoeren gaat op de ene school sneller dan op de andere. Monique Hendriks van het Hooghuis ZuidWest: “Doordat wij zo groot zijn, gaat het proces bij ons langzamer. Hoewel collega’s vaak al formatief bezig zijn, realiseren zij zich dat niet altijd. Wij hebben daarom eerst studiedagen georganiseerd om te vertellen wat de mogelijkheden rondom formatief evalueren zijn. Vervolgens is het formatief evalueren via de vakgroepen uitgerold. Sommige docenten zijn al heel ver, maar de verschillen zijn groot.”

Het leerlab heeft geleerd dat het van en met elkaar leren van docenten ook een onderdeel is van het proces, dit zijn ze ‘formatief werken’ gaan noemen. Bekijk voor uitleg van de begrippen het kader ‘4x formatief’.

Toetsen schrappen
Het Hooghuis Heesch heeft het formatief evalueren in de hele school geïntroduceerd. Zo zijn er tal van toetsen geschrapt. Liene: “Doordat wij een kleine school zijn en de schoolleiding achter de veranderplannen stond, hebben we deze manier van minder cijfers en meer feedback schoolbreed kunnen doorvoeren. We gaan dit verder uitbouwen. Achteraf hebben we als evaluatie van docenten teruggekregen dat ze vinden dat we te snel van start zijn gegaan. Maar op dat moment vonden we het nodig om direct de helft van de toetsen te schrappen, zodat we ruimte konden creëren voor verdieping, verrijking en extra aandacht voor leerlingen die achterblijven.”

Onderwijs op maat
Een voordeel van formatief evalueren is dat je als docent ook beter zicht krijgt op de individuele vorderingen per leerling. Liene: “Leerlingen die alle leerdoelen hebben bereikt, kunnen een uitdagende opdracht krijgen en voor leerlingen die extra aandacht nodig hebben is meer ruimte. We bieden zo meer onderwijs op maat.”

Voorwaarden
De randvoorwaarden om te gaan werken met formatief evalueren zijn volgens het leerlab: een visie hebben, ondersteuning van de schoolleiding, ruimte om te experimenteren en vertrouwen van ouders. Rachel: “Ik bevind me in een luxe positie omdat ik gesteund word door de schoolleiding. Wat wij wel beter hadden kunnen doen is de voorbereiding naar leerlingen en ouders toe. Doordat het eindcijfer nu door minder cijfers wordt gevormd, vonden ouders het lastig om te bepalen wanneer ze moesten ingrijpen. Dat hebben wij vooraf onderschat.”

Ouders betrekken
Rachel: “Nu krijgen de derdejaars en hun ouders al in de derde klas een informatieavond over formatief werken, zodat ze weten wat er het jaar erop te wachten staat.” Ook heeft het Augustinianum inmiddels driehoeksgesprekken ingevoerd om ouders beter te betrekken bij het leerproces van hun kind en er is een klankbordgroep met ouders opgericht.

Om ouders te betrekken wordt er op het Hooghuis Heesch elke twee maanden een update gegeven aan ouders via de mail. “Halverwege het jaar waren er cijfermatig gezien geen grote verschillen met andere jaren”, zegt Liene. Volgend jaar gaat de school de mentorlessen op een andere manier invullen, waarbij de mentor meer als coach wordt ingezet voor de leerling. Ook worden zowel docenten, ouders als leerlingen eerder betrokken bij veranderingen.

Einddoel
Alle deelnemers in het leerlab zijn dus bezig om formatief evalueren onder de aandacht te brengen bij collegadocenten. Ook is een aantal docenten en teams in de scholen al actief bezig met formatieve toetsing en evaluatie in pilots. Leerlabcoach Bob Hofman: “In het leerlab ontdekten we hoe belangrijk het is om het breder te trekken en voor de leerling als school eenduidig in je aanpak en woordgebruik te zijn. Door met een team van docenten samen te werken aan het eenduidig stellen van doelen, reflectie, feedback en evalueren ontstaat er samenhang voor de leerling. Formatief werken raakt de hele school en zo ontstaat er op termijn een formatieve cultuur.”

Kennis in huis
Om de formatieve cultuur te bevorderen zijn alle vijf de scholen van plan om vaker, actiever en doelgerichter kennis uit te wisselen binnen school. Monique: “Er is zoveel kennis in huis, het is zonde om daar geen gebruik van te maken. Door elkaars lessen te bezoeken en elkaar feed up, feedback en feedforward te geven, kun je samen kijken welke volgende stappen je kunt zetten.” Liene: “Door de goede voorbeelden met elkaar te delen, inspireer je elkaar het beste. Zo hebben wij een docent economie die om de kennis en vaardigheden te toetsen verschillende games maakt. Leerlingen en collegadocenten zijn hier heel enthousiast over.”

Stap voor stap
Om het veranderproces naar een formatieve cultuur verder te borgen willen alle deelnemende scholen bijvoorbeeld hun leerdoelen duidelijker omschrijven. Rachel: “Daarin zijn wij allemaal nog een beetje zoekende.”Het Hooghuis ZuidWest gaat daarnaast ook meer differentiëren. Monique: “Formatief evalueren is een voorwaarde om goed te kunnen differentiëren. Het is zo met elkaar verweven en er gebeuren zoveel nieuwe dingen in het onderwijs dat we hiervoor kiezen, omdat het anders te veel wordt voor docenten.”

Meer inzicht voor leerlingen
Leerling Yara van Hooghuis Stadion merkt het verschil:

“Ik vind het fijn om een formatieve toets te maken, omdat je inzicht krijgt in je fouten, je jezelf kan verbeteren op het proefwerk en makkelijker kan leren. Normaal haalde ik alleen maar zesjes, nu haal ik zevens en achten.”

Praktijkvoorbeelden vanuit het leerlab

• 4 voorbeelden van formatief toetsen.
• Collegiale consultatie: zo pak je het aan.
• Een goede tutor laat de regie bij de leerling.
• Formatief evalueren: meten wat leerlingen (nog) niet weten.
• Formatief leren: weten wat je wel en (nog) niet kunt.
• Gespreksvorm: naar bewust formatief werken.
• Model: van formatief toetsen naar een formatieve cultuur
• Pilot formatief toetsen.
• Podcast: “Formatief werken met een buddy-systeem.”
• Studiedag: zo start je met formatief evalueren.